Η εξορία του λαού Ισραήλ από τη Γη της Επαγγελίας αποδεικνύει την καθολική αποτυχία τους στην Παλαιά Διαθήκη. Αυτή η αποτυχία δεν σχετίζεται μόνο με τη Μωσαϊκή διαθήκη του Νόμου, αλλά και με τη Δαβιδική διαθήκη της Βασιλείας. Το τέλος της Δαβιδικής δυναστείας και η καταστροφή της Ιερουσαλήμ αφορούν την διαθήκη του Θεού με τον Δαβίδ. Αν προχωρήσουμε σε αυτή τη σκέψη λίγο περισσότερο βλέπουμε ότι η εξορία ήταν η αντιστροφή της υπόσχεσης της διαθήκης με τον Αβραάμ. Παρόλο που οι Ισραηλίτες είχαν περιτομή, εντούτοις ο Θεός τους αντιμετώπισε ως απερίτμητους και τους έδιωξε από τη Γη της Επαγγελίας. Το γεγονός λοιπόν, ότι τελικά τέθηκε σε εφαρμογή η κατάρα της διαθήκης στην Ιστορία της Σωτηρίας, ζωντανεύει μπροστά μας την ανάγκη για μιας άλλης μορφής διαθήκη η οποία θα είχε αποτελέσματα περισσότερα από τη διαθήκη με τον Αβραάμ, τον Μωυσή και τον Δαβίδ.
Οι προφήτες του Ισραήλ που έζησαν προς τα τελευταία χρόνια πριν την εξορία υπηρέτησαν τον λαό τους επιμένοντας πως η κρίση του Θεού είναι αναπόφευκτη γιατί ο λαός έχει παραβεί τη διαθήκη με τον Θεό. Ήταν λάθος των Ισραηλιτών να πιστεύουν πως η διαθήκη / οι διαθήκες του Θεού ήταν άνευ όρων. Οι προφήτες όμως, μετέδωσαν και κάποιο άλλο επίσης σημαντικό μήνυμα. Καθώς ο Ισραήλ μπήκε στην περίοδο της κρίσης, διακήρυξαν ένα μήνυμα ελπίδας πέρα και μετά την καταστροφή που τους βρήκε. Παρόλο που ο λαός Ισραήλ είχε αποτύχει να μείνει πιστός στις υποχρεώσεις της διαθήκης, ο Θεός δεν θα αποτύγχανε στο δικό Του σκοπό: να δημιουργήσει ένα μεγάλο έθνος για τη δική Του δόξα. Η πρόθεση του Θεού να λυτρώσει, από την πεσμένη ανθρωπότητα, ένα λαό για τον εαυτό Του, θα καρποφορούσε.
Αυτή η ελπίδα μετά την καταστροφή πήρε πολλές μορφές. Οι προφήτες συχνά μίλησαν για επιστροφή στη Γη της Επαγγελίας, για την αποκατάσταση της σωστής λατρείας του Θεού, για την ανανέωση της βασιλικής μεσσιανικής γενιάς. Συγκεκριμένα, ένα από τα μοτίβα των προσδοκιών για αποκατάσταση ήταν μια νέα διαθήκη, δηλαδή μια νέα σχέση με τον Θεό. Παρόλο που η κρίση ήταν αναπόφευκτη, ο Θεός θα καθιέρωνε μια νέα διαθήκη με το λαό Του. Μέσα από αυτή τη νέα διαθήκη θα εκπληρώνονταν ο σκοπός του Θεού να λυτρώσει για τον εαυτό Του ένα λαό. Εφόσον λοιπόν, η προηγούμενη σχέση του Θεού με τον Ισραήλ ήταν δομημένη πάνω σε διαθήκες, το ίδιο θα συνέβαινε και στη μελλοντική εποχή της αποκατάστασης. Με την εγκαινίαση μιας νέας διαθηκικής σχέσης, ο αρχικός σκοπός του Θεού (να λυτρώσει ένα λαό για τον εαυτό Του) θα πραγματοποιούνταν.
Αυτή η νέα διαθήκη όμως, θα είχε ένα ειδικό ρόλο: να συγκεντρώσει και να ενσωματώσει τα διάφορα χαρακτηριστικά των προηγούμενων διαθηκών. Για αυτό και δικαίως από πολλούς η νέα Διαθήκη ονομάζεται η Διαθήκη της Εκπλήρωσης (ή πιο σωστά, της πλήρωσης). Αυτή η νέα Διαθήκη ξεπερνάει τις προηγούμενες και εκπληρώνει την ουσία τους. Η εκπλήρωση είναι το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της τελικής διαθήκης. Η καρδιά της εκπλήρωσης βρίσκεται σε ένα πρόσωπο. Αυτό το πρόσωπο εκπληρώνει όλες τις μεσσιανικές υποσχέσεις γιατί αυτός ο ίδιος είναι η πραγματοποίηση της διαθηκικής αρχής: «εγώ θα είμαι ο Θεός σου και εσύ θα είσαι ο λαός μου».
Αυτό που θα εξετάσουμε αμέσως τώρα λοιπόν, καθώς μελετούμε αυτή τη νέα διαθήκη, είναι η περικοπή από τον Ιερεμία 31:31-34. Θα εξετάσουμε το ευρύτερο πλαίσιο, αλλά και το άμεσο πλαίσιο αυτής της προφητείας. Μετά θα ασχοληθούμε σε κάποια έκταση με συγκεκριμένες ερμηνευτικές/εξηγητικές παρατήρησεις σε σημεία όπου παρατηρείται διαφωνία.
Το ευρύτερο πλαίσιο της προφητείας από τον Ιερεμία 31:31-34
Η προφητεία του Ιερεμία για την νέα διαθήκη δεν πρέπει να εξεταστεί αποκομμένη από τις ιστορικές συνθήκες μέσα στις οποίες δόθηκε. Ο Ιερεμίας είχε επιμείνει ότι η κρίση είναι αναπόφευκτη για τον Ισραήλ. Το έθνος πρέπει να περάσει την καταστροφή που θα φέρει η επιβολή της διαθηκικής κατάρας εξαιτίας της αμετανόητης στάσης τους και της αμαρτίας τους. Αυτή η κρίση δεν θα ήταν μια απλή αφαίρεση ορισμένων προνομίων, αντίθετα θα ήταν μια πλήρης αντιστροφή της κυρίαρχης εκλογής του Θεού. Ο Θεός κάποτε κάλεσε τον Αβραάμ από την Ούρ των Χαλδαίων και του έδωσε υποσχέσεις για τη γη που θα κατοικούσε. Έτσι τώρα οι απόγονοι του Αβραάμ θα εκδιωχθούν από τη Γη της Επαγγελίας. Θα γίνουν «ου λαός μου» λέει ο Θεός.
Αυτή η προφητεία η γεμάτη αυστηρότητα δεν ήταν η μόνη προφητεία που είπε ο Ιερεμίας. Προφήτεψε για μια νέα διαθήκη μέσα από την οποία έδωσε ελπίδα για το μέλλον μετά την καταστροφή. Χρειάζεται όμως να προσέξουμε το εξής. Η νέα αυτή διαθήκη έχει πολλά στοιχεία μέσα της. Αυτά τα στοιχεία αναπτύσσονται εκτενώς σε μια ομάδα από προφητείες από τους Ιερεμία και Ιεζεκιήλ. Μέσα σε αυτό το ευρύτερο πλαίσιο των προφητειών πρέπει να κατανοήσουμε και την προφητεία του Ιερεμία 31:31-34. Ας δούμε ένα-ένα αυτά τα στοιχεία που περιλαμβάνονται στη νέα διαθήκη:
Η επιστροφή του εξόριστου Ισραήλ στη Γη της Επαγγελίας
Ο Θεός υπόσχεται στο ευρύτερο πλαίσιο της νέας διαθήκης ότι θα φέρει τον Ισραήλ πίσω στη γη του: Ο λόγος ο γενόμενος προς τον Ιερεμίαν παρά Κυρίου, λέγων, Ούτως είπε Κύριος ο Θεός του Ισραήλ, λέγων, Γράψον εις σεαυτόν εν βιβλίω πάντας τους λόγους, τους οποίους ελάλησα προς σε διότι, ιδού, έρχονται ημέραι, λέγει Κύριος, και θέλω επιστρέψει την αιχμαλωσίαν του λαού μου Ισραήλ και Ιούδα, λέγει Κύριος και θέλω επιστρέψει αυτούς εις την γην, την οποίαν έδωκα εις τους πατέρας αυτών, και θέλουσι κυριεύσει αυτήν (Ιερεμίας 30:1-3).[1] Επίσης στο 32:37, ιδού, θέλω συνάξει αυτούς εκ πάντων των τόπων, όπου εδίωξα αυτούς εν τη οργή μου και εν τω θυμώ μου και εν τη μεγάλη αγανακτήσει μου και θέλω επιστρέψει αυτούς εις τον τόπον τούτον και θέλω κατοικίσει αυτούς εν ασφαλεία. Μάλιστα η διαθήκη αυτή ονομάζεται «διαθήκη αιώνια», στο 50:5 και αμέσως μετά (στο 50:6-18) εξηγεί για την επιστροφή του λαού κλείνοντας στο 50:19 με τα εξής λόγια: Και θέλω αποκαταστήσει τον Ισραήλ εν τη κατοικία αυτού και θέλει βόσκεσθαι τον Κάρμηλον και την Βασάν, και η ψυχή αυτού θέλει χορτασθή επί το όρος Εφραΐμ και Γαλαάδ.
Ο Ιεζεκιήλ επίσης μιλάει για μια αιώνια διαθήκη, μια διαθήκη της ειρήνης με τον Ισραήλ την οποία σχετίζει με την επιστροφή του Ισραήλ στη δική τους γη: Και ειπέ προς αυτούς, Ούτω λέγει Κύριος ο Θεός Ιδού, εγώ θέλω λάβει τους υιούς Ισραήλ εκ μέσου των εθνών όπου υπήγον, και θέλω συνάξει αυτούς πανταχόθεν και φέρει αυτούς εις την γην αυτών... Και θέλω κάμει προς αυτούς διαθήκην ειρήνης αύτη θέλει είσθαι διαθήκη αιώνιος προς αυτούς και θέλω στηρίξει αυτούς και πληθύνει αυτούς, και θέλω θέσει το αγιαστήριόν μου εν μέσω αυτών εις τον αιώνα (Ιεζ. 37:21, 26). Άλλες περικοπές που σχετίζουν τη νέα διαθήκη με την επιστροφή στη γη βρίσκονται στο Ιερεμίας 3:18, 33:26, Ιεζεκιήλ 34:13.
Πλήρης αποκατάσταση της ευλογίας του Θεού στη Γη της Επαγγελίας
Οι κατάρες της παλαιάς διαθήκης άφησαν τη γη άγονη και καμμένη. Σύμφωνα όμως, με αυτά που υπόσχεται η αιώνια διαθήκη, θέλουσιν αποκτηθή αγροί εν τη γη ταύτη, περί της οποίας σεις λέγετε, Είναι έρημος χωρίς ανθρώπου ή κτήνους παρεδόθη εις την χείρα των Χαλδαίων (Ιερεμίας 32:43). Η πόλη της Ιερουσαλήμ θα ξαναχτιστεί για τον Κύριο, και όλη η κοιλάδα που είχε μολυνθεί από τα πτώματα θα αγιασθεί για τον Θεό: Ιδού, έρχονται ημέραι, λέγει Κύριος, και η πόλις θέλει οικοδομηθή εις τον Κύριον από του πύργου Ανανεήλ έως της πύλης της γωνίας. Και σχοινίον διαμετρήσεως θέλει εξέλθει έτι απέναντι αυτής επί τον λόφον Γαρήβ και θέλει περιέλθει έως Γοάθ. Και πάσα η κοιλάς των πτωμάτων και της στάκτης και πάντες οι αγροί έως του χειμάρρου Κέδρων, έως της γωνίας της πύλης των ίππων προς ανατολάς, θέλουσιν είσθαι άγιοι εις τον Κύριον δεν θέλει πλέον εκριζωθή ουδέ καταστραφή εις τον αιώνα (Ιερ. 31:38-40).
Το Πνεύμα του Θεού θα έχει διακονία ανάστασης σύμφωνα με την αιώνια διαθήκη: Διά τούτο προφήτευσον και ειπέ προς αυτούς, Ούτω λέγει Κύριος ο Θεός Ιδού, λαέ μου, εγώ ανοίγω τους τάφους σας και θέλω σας αναβιβάσει εκ των τάφων σας, θέλω σας φέρει εις την γην του Ισραήλ. Και θέλετε γνωρίσει ότι εγώ είμαι ο Κύριος, όταν, λαέ μου, ανοίξω τους τάφους σας και σας αναβιβάσω εκ των τάφων σας. Και θέλω δώσει το πνεύμά μου εις εσάς και θέλετε αναζήσει και θέλω σας θέσει εν τη γη υμών, και θέλετε γνωρίσει ότι εγώ ο Κύριος ελάλησα και εξετέλεσα, λέγει Κύριος... Και θέλω κάμει προς αυτούς διαθήκην ειρήνης αύτη θέλει είσθαι διαθήκη αιώνιος προς αυτούς και θέλω στηρίξει αυτούς και πληθύνει αυτούς, και θέλω θέσει το αγιαστήριόν μου εν μέσω αυτών εις τον αιώνα (Ιεζ. 37:12-14, 26). Ο Θεός θα βάλει το Πνεύμα Του μέσα τους και θα φέρει τους νεκρούς στη ζωή.
Η επιστροφή στη γη, λοιπόν, συνδέεται με την ανάσταση των νεκρών. Όχι μόνον αυτοί που θα είναι ζωντανοί τον καιρό της αποκατάστασης θα απολαύσουν τις ευλογίες της αποκατάστασης στη γη. Αλλά και οι νεκροί θα αναστηθούν ώστε να συμμετάσχουν στην πλήρη ανακαίνιση που θα πραγματοποιηθεί με την νέα διαθήκη.
Θεϊκή εκπλήρωση των υποσχέσεων προηγούμενων διαθηκών
Με τη νέα διαθήκη ο Θεός θα εκπληρώσει υποσχέσεις που έδωσε σε προηγούμενες διαθήκες. Η Διαθήκη του Νόμου που δεν πραγματοποιήθηκε στην περίοδο εκείνη, με τη νέα διαθήκη θα εκπληρωθεί: αλλ’ αύτη θέλει είσθαι η διαθήκη, την οποίαν θέλω κάμει προς τον οίκον Ισραήλ μετά τας ημέρας εκείνας, λέγει Κύριος, θέλω θέσει τον νόμον μου εις τα ενδόμυχα αυτών και θέλω γράψει αυτόν εν ταις καρδίαις αυτών και θέλω είσθαι Θεός αυτών και αυτοί θέλουσιν είσθαι λαός μου (Ιερ. 31:33). Επίσης η κατοχή της γης όπως υποσχέθηκε ο Θεός στον Αβραάμ θα γίνει μια ασάλευτη πραγματικότητα. Ο Δαβίδ θα είναι βασιλιάς στον Ισραήλ. Το έθνος θα ζήσει σύμφωνα με τα διατάγματα του νόμου του Μωυσή. Ο λαός θα ζήσει στη γη που υποσχέθηκε ο Θεός στον Ιακώβ: Και Δαβίδ ο δούλός μου θέλει είσθαι βασιλεύς επ’ αυτούς και θέλει είσθαι επί πάντας αυτούς εις ποιμήν και θέλουσι περιπατεί εν ταις κρίσεσί μου και θέλουσι φυλάττει τα διατάγματά μου και εκτελεί αυτά. Και θέλουσι κατοικεί εν τη γη, την οποίαν έδωκα εις τον δούλόν μου τον Ιακώβ, όπου κατώκησαν οι πατέρες σας και εν αυτή θέλουσι κατοικεί, αυτοί και τα τέκνα αυτών και τα τέκνα των τέκνων αυτών, έως αιώνος και Δαβίδ ο δούλός μου θέλει είσθαι άρχων αυτών εις τον αιώνα (Ιεζεκιήλ 37:24-25).
Οι ευλογίες της νέας διαθήκης, λοιπόν, δεν θα είναι εντελώς καινούργιες στον λαό του Θεού. Αντίθετα θα εκπληρωθούν επιτέλους όλοι οι σκοποί του Θεού διαμέσου των αιώνων.
Εσωτερική ανανέωση μέσω του έργου του Αγίου Πνεύματος
Μοναδικό, ξεχωριστό στοιχείο της νέας διαθήκης θα είναι, σύμφωνα με τον Ιερεμία, η καταγραφή του νόμου του Θεού στον έσω άνθρωπο. Η καρδιά των ανθρώπων του λαού του Θεού θα είναι η πλάκα πάνω στην οποία θα γραφούν οι εντολές: αλλ’ αύτη θέλει είσθαι η διαθήκη, την οποίαν θέλω κάμει προς τον οίκον Ισραήλ μετά τας ημέρας εκείνας, λέγει Κύριος, θέλω θέσει τον νόμον μου εις τα ενδόμυχα αυτών και θέλω γράψει αυτόν εν ταις καρδίαις αυτών και θέλω είσθαι Θεός αυτών και αυτοί θέλουσιν είσθαι λαός μου (Ιερεμίας 31:33). Άλλες περικοπές μιλούν για το πως ο Θεός θα βάλει και τον φόβο Του στους ανθρώπους ώστε να μην Τον εγκαταλείψουν (Ιερ. 32:40), πως θα βάλει μέσα τους το Πνεύμα Του (Ιεζεκιήλ 37:23). Ο Ιερεμίας λέει πως με αυτή τη λύτρωση, οι άνθρωποι δεν θα είναι πλέον σκληρόκαρδοι: Εν εκείνω τω καιρώ θέλουσιν ονομάσει την Ιερουσαλήμ θρόνον του Κυρίου και πάντα τα έθνη θέλουσι συναχθή προς αυτήν εν τω ονόματι του Κυρίου, προς την Ιερουσαλήμ και δεν θέλουσι περιπατήσει πλέον οπίσω της ορέξεως της πονηράς αυτών καρδίας (Ιερ. 3:17).
Αυτό το στοιχείο λοιπόν, είναι εντελώς καινούργιο. Δεν υπήρχε πιο πριν. Με τη νέα διαθήκη θα υπάρχει η δύναμη να μεταμορφωθούν μέσα τους αυτοί που θα συμμετέχουν στο λαό του Θεού.
Πλήρης συγχώρεση των αμαρτιών
Άμεσα σχετιζόμενο με την ανανεωμένη καρδιά είναι και η συγχώρεση των αμαρτιών. Αυτό φαίνεται στο Ιερεμίας 31:34: Και δεν θέλουσι διδάσκει πλέον έκαστος τον πλησίον αυτού και έκαστος τον αδελφόν αυτού, λέγων, Γνωρίσατε τον Κύριον διότι πάντες ούτοι θέλουσι με γνωρίζει από μικρού αυτών έως μεγάλου αυτών, λέγει Κύριος διότι θέλω συγχωρήσει την ανομίαν αυτών και την αμαρτίαν αυτών δεν θέλω ενθυμείσθαι πλέον. Επίσης ο Ιερεμίας, πάλι σε συνδυασμό με την αιώνια διαθήκη, λέει πως θα ψάξουν να βρουν την ανομία του Ισραήλ, αλλά καμιά αμαρτία δεν θα βρεθεί: Εν ταις ημέραις εκείναις και εν τω καιρώ εκείνω, λέγει Κύριος, η ανομία του Ισραήλ θέλει ζητηθή και δεν θέλει υπάρχει, και αι αμαρτίαι του Ιούδα και δεν θέλουσιν ευρεθή διότι θέλω συγχωρήσει όσους αφήσω υπόλοιπον (Ιερ. 50:20). Ο Θεός θα δώσει πλήρη άφεση: και θέλω καθαρίσει αυτούς από πάσης της ανομίας αυτών, με την οποίαν ημάρτησαν εις εμέ και θέλω συγχωρήσει πάσας τας ανομίας αυτών, με τας οποίας ημάρτησαν εις εμέ και με τας οποίας απεστάτησαν απ’ εμού (Ιερ. 33:8). Αυτό το συγκεκριμένο στοιχείο (το οποίο θα συζητηθεί εκτενώς αργότερα), είναι πολύ σημαντικό στο μήνυμα των προφητών.
Η ένωση Ισραήλ και Ιούδα
Η νέα διαθήκη δεν θα γίνει μόνο με ένα μέρος του λαού του Θεού. Αντίθετα κυρίαρχο στοιχείο θα είναι η επανένωση του Ισραή και του Ιούδα. Ο Ιερεμίας πολύ συγκεκριμένα αναφέρει την υπόσχεση της νέας διαθήκης και στους δύο: Ιδού, έρχονται ημέραι, λέγει Κύριος, και θέλω κάμει προς τον οίκον Ισραήλ και προς τον οίκον Ιούδα διαθήκην νέαν (Ιερ. 31:31). Ο Ισραήλ μαζί με τους υιούς του Ιούδα θα εκζητήσουν τον Κύριο (Ιερ. 50:4): Εν ταις ημέραις εκείναις και εν τω καιρώ εκείνω, λέγει Κύριος, θέλουσιν ελθεί οι υιοί Ισραήλ, αυτοί και οι υιοί Ιούδα ομού, βαδίζοντες και κλαίοντες θέλουσιν υπάγει και ζητήσει Κύριον τον Θεόν αυτών.
Αλλά και ο Ιεζεκιήλ, καθώς αναπτύσσει την προφητική όραση της αιώνιας διαθήκης ειρήνης (Ιεζ. 37:26), αναφέρεται σε δύο ράβδους που θα γίνουν μία: Και συ, υιέ ανθρώπου, λάβε εις σεαυτόν ράβδον μίαν και γράψον επ’ αυτήν περί του Ιούδα και περί των υιών Ισραήλ των συνακολούθων αυτού λάβε και άλλην ράβδον και γράψον επ’ αυτήν περί του Ιωσήφ, της ράβδον του Εφραΐμ, και παντός του οίκου Ισραήλ των συνακολούθων αυτού. Και σύναψον αυτάς εις σεαυτόν μίαν προς μίαν εις ράβδον μίαν και θέλουσι γείνει μία εν τη χειρί σου (Ιεζ. 37:16-17). Η δέσμευση των ανθρώπων με τον Θεό, θα είναι και δέσμευση μεταξύ τους.
Ο αιώνιος χαρακτήρας της νέας διαθήκης
Είναι πολύ βασικό στην κατανόηση της μοναδικότητας της νέας διαθήκης να καταλάβει κάποιος τον αιώνιο χαρακτήρα της. Αυτό το χαρακτηριστικό υπήρχε και στις προηγούμενες διαθήκες. Η Αβραμική διαθήκη χαρακτηρίζεται ως αιώνια (Γεν. 17:7, Ψαλμός 105:10), η Μωσαϊκή διαθήκη (Έξοδος 40:15, Λευιτικό 16:34, 24:8, Ησαΐας 24:5), η Δαβιδική διαθήκη επίσης (Β΄ Σαμ. 7:13, 16, Ψαλμός 89:3, 4, 132:11, 12). Ο αιώνιος χαρακτήρας, όμως, της νέας διαθήκης αφήνει να φανεί μια εσχατολική διάσταση. Δηλαδή, δεν είναι απλά η νέα διαθήκη, είναι και η τελευταία διαθήκη. Και αυτό επειδή αυτό που ο Θεός θα πραγματοποιήσει δεν θα ξεπεραστεί ποτέ από μια άλλη διαθήκη. Οι άνθρωποι θα έρθουν στη Σιών να ενωθούν με τον Θεό σε μια διαθήκη αιώνια που ποτέ δεν θα ξεχαστεί: Θέλουσιν ερωτήσει περί της οδού της Σιών με τα πρόσωπα αυτών προς εκεί, λέγοντες, Ελθετε και ας ενωθώμεν μετά του Κυρίου εν διαθήκη αιωνίω, ήτις δεν θέλει λησμονηθή (Ιερεμίας 50:5).[2]
Και οι προηγούμενες διαθήκες; Οι προηγούμενες διαθήκες χαρακτηρίζονται αιώνιες επειδή εκπληρώνονται στη νέα διαθήκη η οποία επίσης είναι αιώνια. Με αυτή την έννοια είναι αιώνιες.
Συμπερασματικά:
Είναι σημαντικό λοιπόν, να δούμε την προφητεία για τη νέα διαθήκη του Ιερεμία μέσα σε αυτό το ευρύτερο πλαίσιο. Παρόλο που ο όρος «νέα διαθήκη» εμφανίζεται μόνο στο κεφάλαιο 31, εντούτοις έχει μια πολύ πλατύτερη βάση. Στο μέλλον λοιπόν, η σχέση του Θεού με το λαό Του θα συνεχίζει να είναι βασισμένη πάνω σε μια ακόμη διαθήκη (την νέα διαθήκη). Και ενώ σε αυτή τη νέα διαθήκη θα υπάρχει μια συνέχεια με το παρελθόν, εντούτοις μερικά στοιχεία θα είναι εντελώς καινούργια. Μέσα από αυτή τη διαθήκη ο Θεός θα πραγματοποιήσει το σκοπό Του, να λυτρώσει ένα λαό για τον εαυτό Του.
Το άμεσο πλαίσιο του Ιερεμία 31
Το άμεσο πλαίσιο της προφητείας στο 31:31-34 είναι τα κεφάλαια 30 και 31. Το θέμα που «δένει» μαζί τις προφητείες των δύο αυτών κεφαλαίων βρίσκεται στο 30:1-3: Ο λόγος ο γενόμενος προς τον Ιερεμίαν παρά Κυρίου, λέγων, Ούτως είπε Κύριος ο Θεός του Ισραήλ, λέγων, Γράψον εις σεαυτόν εν βιβλίω πάντας τους λόγους, τους οποίους ελάλησα προς σε διότι, ιδού, έρχονται ημέραι, λέγει Κύριος, και θέλω επιστρέψει την αιχμαλωσίαν του λαού μου Ισραήλ και Ιούδα, λέγει Κύριος και θέλω επιστρέψει αυτούς εις την γην, την οποίαν έδωκα εις τους πατέρας αυτών, και θέλουσι κυριεύσει αυτήν. Ο Θεός προστάζει τον προφήτη να γράψει τα λόγια που του είπε σε ένα βιβλίο επειδή ο Θεός θα αποκαταστήσει τον λαό Του. Αυτό είναι το βασικό θέμα που δένει όλες αυτές τις προφητείες των κεφαλαίων 30 & 31 μαζί. Επίσης τα κεφάλαια αυτά συνδέονται μεταξύ τους και από την κοινή εισαγωγική φράση: διότι, ιδού, έρχονται ημέραι, λέγει Κύριος (30:3, 31:27, 31, 38). Αυτά τα κεφάλαια έχουν αποκαλεστεί στο παρελθόν, «ο ένδοξος ύμνος της απελευθέρωσης του Ισραήλ» και αποτελούν ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα της ελπίδας για την οποία κήρυξαν επανειλλημένως οι προφήτες.
Η ημερομηνία κατά την οποία δόθηκε η συγκεκριμένη προφητεία δεν μπορεί να προσδιοριστεί. Μπορεί να δόθηκε μετά την αιχμαλωσία του 587 π.Χ. μπορεί, όμως, και πριν. Θα μπορούσε και πριν καθώς ο συγκεκριμένος προφήτης είχε ήδη αρχίσει να υποφέρει στα χέρια των συμπατριωτών του επειδή δεν τους άρεσε το μήνυμά του, ότι δηλαδή ο Ιούδας δεν πρόκειται να αποφύγει τελικά την αιχμαλωσία. Κάτω από τέτοιες συνθήκες διαβίωσης και διακονίας δεν είναι και πολύ δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι προφητεύει πέρα από τις μέρες της εθνικής καταστροφής (πριν αυτές συμβούν), προσφέροντας ελπίδα για μελλοντική αποκατάσταση στο λαό του.
ΟΡΙΣΜΕΝΕΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ / ΕΞΗΓΗΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
Το πρώτο που αξίζει να προσέξει κάποιος είναι πως στην προφητεία αυτή συνυπάρχουν η «συνέχεια» και η «ασυνέχεια» με το παρελθόν. Θα δούμε αμέσως πως είναι δυνατόν αυτό.
Η προφητεία αυτή μιλάει για μια νέα διαθήκη. Προετοιμάζει για μια νέα διάσταση στην ιστορία της λύτρωσης. Δεν προετοιμάζει όμως, απλά για μια διαθηκική «ανανέωση» σε κάποια στιγμή στο μέλλον, αλλά για μια νέα διαθήκη. Σε άλλα σημεία οι προφήτες χρησιμοποιούν την έννοια του «νέου» για να εξηγήσουν και να περιγράψουν αυτό που θα κάνει στο μέλλον ο Θεός με το λαό Του. Ιδού, ήλθον τα απ’ αρχής και εγώ αναγγέλλω νέα πράγματα πριν εκφύωσι, λαλώ περί αυτών εις εσάς (Ησαΐας 42:9). Αυτά τα «νέα» πράγματα θα είναι μια οδός στην έρημο: Ιδού, εγώ θέλω κάμει νέον πράγμα τώρα θέλει ανατείλει δεν θέλετε γνωρίσει αυτό; θέλω βεβαίως κάμει οδόν εν τη ερήμω, ποταμούς εν τη ανύδρω (Ησαΐας 43:19). Θα είναι αυτά τα νέα πράγματα αποκεκρυμμένα τα οποία συ δεν ήξευρες (48:6). Η Σιών θα αποκτήσει δικαιοσύνη που θα λάμψει στα έθνη, και θέλεις ονομασθή με νέον όνομα, το οποίον του Κυρίου το στόμα θέλει ονομάσει (62:2). Ο Κύριος κτίζει νέους ουρανούς και νένα γη (65:17, 66:22). Ο Ιεζεκιήλ επίσης περιμένει την ημέρα κατά την οποία ο Θεός θα βάλει ένα «νέο πνεύμα» μέσα στο λαό Του: Και θέλω δώσει εις αυτούς καρδίαν μίαν και πνεύμα νέον θέλω βάλει εν υμίν και αποσπάσας την λιθίνην καρδίαν από της σαρκός αυτών θέλω δώσει εις αυτούς καρδίαν σαρκίνην (Ιεζ. 11:19, 36:24-28).
Αυτή η έννοια του «νέου» υπονοοεί μια διακοπή με το παρελθόν. Δηλαδή ο Θεός θα ενεργήσει για να λυτρώσει τον λαό Του με ένα τρόπο που θα τους είναι άγνωστος. Ο Ιερεμίας δίνει έμφαση στο «νέο» της νέας διαθήκης διαχωρίζοντας τις προσδοκίες της νέας διαθήκης από το τι είχε ζήσει ο λαός ως εκείνο το σημείο: ουχί κατά την διαθήκην, την οποίαν έκαμον προς τους πατέρας αυτών, καθ’ ήν ημέραν επίασα αυτούς από της χειρός διά να εξαγάγω αυτούς εκ γης Αιγύπτου (Ιερ. 31:32). Τους εξηγεί ότι αυτό που θα κάνει ο Θεός δεν θα μοιάζει με αυτό που ξέρουν και έχουν γνώση και εμπειρία ως τώρα.
Ας έχουμε επίσης υπόψη μας ότι αυτή η αντίθεση την οποία περιγράφει ο προφήτης δεν αφορά μόνο την νέα διαθήκη σε σχέση με τη Μωσαϊκή διαθήκη. Περιγράφει μια αντίθεση με το σύνολο των προηγούμενων διαθηκών. Ο ίδιος στέκεται (από ιστορικής πλευράς) στην περίοδο της διαθήκης με τον Δαβίδ. Κάνει μια αναφορά στην περίοδο κατά την οποία ο λαός ζει κάτω από την Αβραμική διαθήκη (η περίοδος της Εξόδου του λαού, πριν τις 10 Εντολές), αλλά σαφώς περιλαμβάνει και την Μωσαϊκη διαθήκη. Μια «νέα» διαθήκη θα αντικαταστήσει όλες τις προηγούμενες.
Η «συνέχεια» της παλαιάς με την νέα διαθήκη
Αυτό το «νέο» όμως που φέρνει η νέα διαθήκη δεν βρίσκεται σε απόλυτη αντίθεση με τις προηγούμενες διαθήκες. Υπάρχει και «συνέχεια». Ο Ιερεμίας δεν κατακρίνει την παλαιά διαθήκη. Κατακρίνει τον λαό σραήλ γιατί παρέβησαν την διαθήκη: διότι αυτοί παρέβησαν την διαθήκην μου και εγώ απεστράφην αυτούς, λέγει Κύριος (Ιερ. 31:32). Επίσης στο 2:5,13, Ούτω λέγει Κύριος Ποίαν αδικίαν εύρηκαν εν εμοί οι πατέρες σας, ώστε απεμακρύνθησαν απ’ εμού και περιεπάτηααν οπίσω της ματαιότητος και εματαιώθησαν; ... Διότι δύο κακά έπραξεν ο λαός μου εμέ εγκατέλιπον, την πηγήν των ζώντων υδάτων, και έσκαψαν εις εαυτούς λάκκους, λάκκους συντετριμμένους, οίτινες δεν δύνανται να κρατήσωσιν ύδωρ. Εξαιτίας, λοιπόν, της ολικής ανικανότητας του ανθρώπου να τηρήσει τον νόμο του Θεού, κανένας μακροπρόθεσμος σκοπός δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί κάτω από τις ήδη υπάρχουσες διαθήκες.
Συγκεκριμένα ο Ιερεμίας λέει πως ένα σημαντικό μέρος αυτής της νέας διαθήκης θα είναι το ότι ο Θεός θα γράψει τον νόμο Του στις καρδιές των ανθρώπων του λαού Του: θέλω θέσει τον νόμον μου εις τα ενδόμυχα αυτών και θέλω γράψει αυτόν εν ταις καρδίαις αυτών (Ιερ. 31:33). Η ουσία, το κέντρο του νόμου του Θεού μέχρι τότε θα αποτελεί τη βάση για τη «συνέχεια» ανάμεσα στη νέα και τις παλαιές διαθήκες. Ο Θεός θα γράψει το θέλημά Του σε σάρκινες πλάκες της καρδιάς σε αντίθεση με τις πέτρινες πλάκες στις οποίες έγραψε το νόμο Του την εποχή του Μωυσή. Όμως, ουσιαστικά θα είναι ο ίδιος νόμος που θα γραφεί.
Ο νόμος αυτός περιλαμβάνει γενικά τις διδασκαλίες που υπάρχουν στις Γραφές των παλαιών διαθηκών. Ο όρος νόμος «Τόρα» εμφανίζεται 11 φορές στον Ιερεμία και έχει γενική εφαρμογή, δεν αφορά μια συγκεκριμένη διδασκαλία ούτε απλά και μόνο τον Δεκάλογο (δες Ιερ. 2:8, 6:19, 9:13, 26:4,5, 32:23).
Ένα δεύτερο σημείο «συνέχειας» της παλαιάς με τη νέα διαθήκη είναι το γεγονός ότι και η παλαιά διαθήκη ήταν μέρος της λύτρωσης. Ο Ιερεμίας συγκεκριμένα αναφέρει ότι με την παλαιά διαθήκη ο Θεός λύτρωσε τον Ισραήλ «εξαγάγοντας» τον από την Αίγυπτο: επίασα αυτούς από της χειρός διά να εξαγάγω αυτούς εκ γης Αιγύπτου. Η παλαιά διαθήκη δεν μπορεί απλά να χαρακτηριστεί ως μια νομικίστικη διαθήκη που οδηγεί σε δικαιοσύνη «έξ’ έργων». Η αγάπη του Θεού εκδηλώθηκε μέσα από αυτή τη διαθήκη.
Ενώ λοιπόν, η νέα διαθήκη θα βρίσκεται σε ριζική αντίθεση με την παλαιά σε σχέση με την αποτελεσματικότητά, εντούτοις η ουσία των δύο διαθηκών σχετικά με το περιεχόμενο του νόμου του Θεού και με τον λυτρωτικό σκοπό τους είναι η ίδια.
Ένα τρίτο σημείο που δείνχει τη «συνέχεια» αλλά και την «ασυνέχεια» με την παλαιά διαθήκη είναι αυτό της συγχώρησης ως θεμελίου για την καθιέρωση της νέας διαθήκης: θέλω συγχωρήσει την ανομίαν αυτών και την αμαρτίαν αυτών δεν θέλω ενθυμείσθαι πλέον (Ιερ. 31:34). Εξαιτίας μάλιστα αυτής της «παροχής» συγχώρησης η σχέση του Θεού με τον λαό Του θα είναι διαφορετική, δεν θα χρειάζονται δάσκαλο: Και δεν θέλουσι διδάσκει πλέον έκαστος τον πλησίον αυτού και έκαστος τον αδελφόν αυτού, λέγων, Γνωρίσατε τον Κύριον διότι πάντες ούτοι θέλουσι με γνωρίζει από μικρού αυτών έως μεγάλου αυτών, λέγει Κύριος διότι θέλω συγχωρήσει την ανομίαν αυτών και την αμαρτίαν αυτών δεν θέλω ενθυμείσθαι πλέον (Ιερ. 31:34).
Πως είναι δυνατόν όμως, ο προφήτης να δίνει τόση έμφαση στη συγχώρηση των αμαρτιών στη νέα διαθήκη τη στιγμή που υπήρχαν περίπλοκες προβλέψεις και παροχές στη Μωσαϊκή διαθήκη για τη συγχώρηση των αμαρτιών; Δεν τους ενθάρρυνε ο Σολομώντας όταν αφιέρωσαν τον ναό, να προσεύχονται έχοντας κατεύθυνση προς τον ναό ώστε να συγχωρούνται οι αμαρτίες τους (Α΄ Βασιλ. 8: 33-34, 46-49); Με ποια έννοια λέει ο Ιερεμίας πως η συγχώρηση των αμαρτιών θα είναι θεμελιώδης στη νέα διαθήκη;
Η απάντηση στην ερώτηση αυτή είναι πως αυτή ακριβώς η «περιπλοκότητα» της παλαιάς διαθήκης στο θέμα της συγχώρησης των αμαρτιών, η οποία κάνει την έμφαση του Ιερεμία να είναι αναγκαία. Η συνεχείς θυσίες για τις αμαρτίες κάτω από την παλαιά διαθήκη καθιστούσαν σαφές το ότι τελικά η αμαρτία τελικά δεν απομακρύνονταν, απλά παραβλέπονταν. Αν η θυσία την ημέρα του εξιλασμού είχε πραγματικά καταστήσει κάποιον άνθρωπο δίκαιο μια για πάντα στα μάτια του Θεού, τότε γιατί να πρέπει η τελετή να επαναλαμβάνεται κάθε χρόνο; Γιατί;
Διαβάζουμε στην Εβραίους επιστολή τα εξής:
τούτο δηλούντος του πνεύματος του αγίου, μήπω πεφανερώσθαι την των αγίων οδόν έτι της πρώτης σκηνής εχούσης στάσιν, 9 ήτις παραβολή εις τον καιρόν τον ενεστηκότα, καθ’ ήν δώρά τε και θυσίαι προσφέρονται μη δυνάμεναι κατά συνείδησιν τελειώσαι τον λατρεύοντα (Εβρ. 9:8-9)
αδύνατον γαρ αίμα ταύρων και τράγων αφαιρείν αμαρτίας (Εβρ. 10:4)
Και πάς μεν ιερεύς έστηκεν καθ’ ημέραν λειτουργών και τας αυτάς πολλάκις προσφέρων θυσίας, αίτινες ουδέποτε δύνανται περιελείν αμαρτίας (Εβρ. 10:11)
Όλα τα προηγούμενα οδηγούν πολύ απλά στο εξής συμπέρασμα: υπό την παλαιά διαθήκη, οι θυσίες των ζώων δεν μπορούσαν να απομακρύνουν τις παραβάσεις.
Ο Ιερεμίας προσμένει την ημέρα εκείνη κατά την οποία το ουσιαστικό θα αντικαταστήσει το τυπικό. Αντί να υπάρχουν θυσίες ζώων οι οποίες απλώς θα συμβολίζουν και προσβλέπωουν σε ένα «αντικαταστατικό» θάνατο στην θέση του αμαρτωλού, ο Ιερεμίας βλέπει την ημέρα εκείνη κατά την οποία οι αμαρτίες πραγματικά και κυριολεκτικά θα συγχωρεθούν και θα λησμονηθούν. Η επανάληψη αυτή καθ’ εαυτή ήταν μια υπενθύμιση ότι οι αμαρτίες τελικά δεν είχαν φύγει από τη μέση. Λέγοντας ότι ο Κύριος δεν θα θυμάται πια τις αμαρτίες τους, αναμένει το τέλος του συστήματος θυσιών της Παλαιάς Διαθήκης.
Αυτό που «αναμένονταν» στις προηγούμενες διαθήκες, ιδιαίτερα στην Μωσαϊκή διαθήκη, γίνεται πραγματικότητα στη νέα διαθήκη. Ο τύπος έδωσε την θέση του στην ουσία, η σκιά στην πραγματικότητα. Υπάρχει «συνέχεια» και «ασυνέχεια» ταυτόχρονα. Τυπολογικά υπάρχει «συνέχεια». Ταυτόχρονα όμως, υπάρχει «ασυνέχεια» γιατί κάτι που δεν υπήρχε στην παλαιά οικονομία (η συγχώρηση των αμαρτιών), τώρα υπάρχει.
Ολοκληρώνοντας, η νέα διαθήκη έχει ριζική διαφορά από την παλαιά γιατί σύμφωνα με τον Ιερεμίας (31:31-34), αυτή η νέα διαθήκη υπάρχει επειδή οι Ισραηλίτες παρέβησαν την διαθήκην (31:32). Στους Εβδομήκοντα (Ο΄) αναφέρεται: ου κατα την διαθηκην ην διεθεμην τοις πατρασιν αυτων εν ημερα επιλαβομενου μου της χειρος αυτων εξαγαγειν αυτους εκ γης αιγυπτου οτι αυτοι ουκ ενεμειναν εν τη διαθηκη μου και εγω ημελησα αυτων φησιν κυριος. Στα εβραϊκά όμως, η λέξη που μεταφράζεται ως «παρέβησαν» ή «ουκ ενέμειναν» έχει την έννοια του «ακυρώνω». Ο όρος χρησιμοποιείται στην Π.Δ. για όρκους που ακυρώθηκαν με κάποια πράξη. Για παράδειγμα: η σύζυγος μπορεί να ορκιστεί κάτι, αλλά ο σύζυγός της να ακυρώσει αυτό της τον όρκο (Αριθμοί 30:8, 12, 13, 15, 16).[3] Ο σύζυγος δεν παραβαίνει τον όρκο, αφού μόνο η σύζυγος θα μπορούσε να το κάνει αυτό. Ο σύζυγος «ακυρώνει» τον όρκο που έδωσε η γυναίκα του.[4]
Πώς είναι δυνατόν όμως, ο Ισραήλ, (ο κατώτερος στη σύναψη αυτής της διαθήκης) να την ακυρώσει; Μπορεί αλλά μόνο με την «σχετική» έννοια, γιατί την εξουσία της διαθήκης την έχει ο ανώτερος εκ των δύο συμμετεχόντων στη διαθήκη. Μπορεί όμως και ο κατώτερος να προβεί σε κάποιου είδους ακύρωση όταν οι ωφέλειες, οι ευλογίες της διαθήκης δεν διοχετευθούν σε αυτόν εξαιτίας της ανυπακοής του. Εφόσον, λοιπόν, ο κύριος σκοπός της διαθήκης ήταν να «ευλογηθεί» ο κατώτερος, είναι λογικό να μιλούμε για κατάργηση / ακύρωση από τον κατώτερο όταν η συνεχής ανυπακοή του στους όρους της διαθήκης κατέστησε «άκυρες» τις υποσχέσεις της ευλογίας.
Μετακινώντας ο Θεός τον Ισραήλ έξω απο την γη της επαγγελίας, έδειξε με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο το τέλος της παλαιάς διαθήκης. Πως θα μπορούσαν να ονομάζονται λαός του Θεού, όταν όλη η διαδικασία της ευλογίας τους, έχει αντιστραφεί σε τέτοιο βαθμό ώστε να έρθουν στο σημείο που ήταν ο Αβραάμ πριν τον καλέσει ο Θεός στην Ούρ των Χαλδαίων; Μια εντελώς καινούργια ιστορία διαθήκης πρέπει να ξεκινήσει. Ένας καινούργιος λαός πρέπει να δημιουργηθεί. Αυτή είναι η έννοια της νέας διαθήκης.
Επίσης στις παράλληλες με το Ιερεμίας 31 περικοπές που μιλούν για τη νέα διαθήκη και την αποκαλούν «αιώνια» στο χαρακτήρα της, πρέπει αυτό το χαρακτηριστικό της «αιωνιότητας» να γίνει κατανοητό ως «μη αντιστρεψιμότητα». Δηλαδή δεν υπάρχει και δεν πρόκειται να υπάρξει πιθανότητα ακύρωσης της νέας διαθήκης. Δεν υπάρχει περίπτωση να αποτύχει στον στόχο της που είναι η λύτρωση, η ευλογία η αποκατάσταση αυτών που συμμετέχουν. Από την άλλη πλευρά η ίδια η παλαιά διαθήκη έχει χαρακτηριστεί ως «αιώνια». Ενώ η μορφή με την οποία η παλαιά διαθήκη κατεύθυνε, κυβερνούσε, οδηγούσε τον λαό, θα περάσει ανεπιστρεπτί, εντούτοις η ευλογία που υποσχόταν παραμένει. Ο νόμος του Θεού θα γραφεί στις καρδιές των ανθρώπων. Ο Θεός θα λυτρώσει ένα λαό, τον δικό Του λαό για τον εαυτό Του με ένα ένδοξο τρόπο, όχι μόνο τυπολογικά όπως συνέβη στα χρόνια της παλαιάς διαθήκης. Τώρα θα γίνει ουσιαστικά. Η συγχώρηση θα είναι ολοκληρωτική, πραγματική, όχι μόνο σκιά αλλά στην ουσία της.
Υπάρχει λοιπόν, «συνέχεια» και «ασυνέχεια» της νέας διαθήκης με την παλαιά.
Η νέα διαθήκη είναι «συλλογική» ή «ατομική»;
Ένα άλλο σημαντικό στοιχείο στη σχέση της νέας διαθήκης με την παλαιά είναι το εξής. Στη νέα διαθήκη, ο Θεός παύει να σχετίζεται με τον λαό Του συλλογικά (ως λαός) και ασχολείται με τον λαό Του, ασχολούμενος με το κάθε άτομο ξεχωριστά; Το «έθνος», με άλλα λόγια, αντικαθίσταται από το «άτομο»; Ή να το πούμε αλλιώς, στην παλαιά διαθήκη η σωτηρία γίνονταν εφικτή καθώς κάποιος ανήκε στο έθνος του Ισραήλ, ενώ στην Καινή Διαθήκη η σωτηρία γίνεται εφικτή μόνο με την προσωπική πίστη;
Η αλήθεια είναι ότι στην νέα διαθήκη όπως την κήρυξε ο Ιερεμίας η «ένας-προς-ένα» σχέση του ανθρώπου με τον Θεό έχει κεντρική θέση. Όμως, αυτή η περικοπή που Ιερεμία δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως περικοπή που θα αποδείξει την αντικατάσταση του «έθνους» από το «άτομο». Ο Ιερεμίας δεν παρουσιάζει στη νέα διαθήκη την ατομική πίστη και σχέση με τον Θεό ως αντίθετη με την συλλογική σχέση του λαού του Θεού με τον Θεό. Αντίθετα μάλιστα ξεκάθαρα λέει ότι και νέα διαθήκη θα γίνει «συλλογικά», όχι απλώς με άτομα, αλλά σύμφωνα με τα προηγούμενα μοντέλα στην ιστορία της λύτρωσης, Ιδού, έρχονται ημέραι, λέγει Κύριος, και θέλω κάμει προς τον οίκον Ισραήλ και προς τον οίκον Ιούδα διαθήκην νέαν (Ιερ. 31:31).
Ποιά είναι η έννοια της Βιβλικής συλλογικότητας; Ο Θεός συνάπτει διαθήκη με τον λαό Του ως λαό, όχι με άτομα ξεχωριστά, αλλά με το λαό Του ως σύνολο. Αυτό φαίνεται καθώς ο Θεός δίνει υποσχέσεις και δεσμεύσεις όχι απλά με το πρόσωπο που αντιπροσωπεύει τον λαό ή με αυτούς που είναι παρόντες όταν συνάπτεται η διαθήκη, αλλά και με τα παιδιά τους, με το σπέρμα τους.
Στη Γένεση 15:18 γράφει Την ημέραν εκείνην έκαμε διαθήκην ο Κύριος προς τον Άβραμ, λέγων, εις το σπέρμα σου έδωκα την γην ταύτην, από του ποταμού της Αιγύπτου έως του ποταμού του μεγάλου, του ποταμού Ευφράτου. Στην Έξοδο 20:5, μη προσκυνήσης αυτά μηδέ λατρεύσης αυτά· διότι εγώ Κύριος ο Θεός σου είμαι Θεός ζηλότυπος, ανταποδίδων τας αμαρτίας των πατέρων επί τα τέκνα, έως τρίτης και τετάρτης γενεάς των μισούντων με. Στο Δευτερονόμιο 7:9, Γνώρισον λοιπόν, ότι Κύριος ο Θεός σου αυτός είναι ο Θεός, ο Θεός ο πιστός, ο φυλάττων την διαθήκην και το έλεος προς τους αγαπώντας αυτόν και φυλάττοντας τας εντολάς αυτού, εις χιλίας γενεάς. Στο Β΄ Σαμουήλ 7:12, Αφού πληρωθώσιν αι ημέραι σου και κοιμηθής μετά των πατέρων σου, θέλω αναστήσει μετά σε το σπέρμα σου, το οποίον θέλει εξέλθει εκ των σπλάγχνων σου, και θέλω στερεώσει την βασιλείαν αυτού. Ο γιος του Δαβίδ δεν είναι απλά ο κληρονόμος των υποσχέσεων του Θεού στον Δαβίδ, αλλά κληρονομεί και τις υποσχέσεις του Θεού στον Μωυσή και τον Αβραάμ.
Αξίζει να δούμε μια λεπτομέρεια στο Δευτερονόμιο 5:2, 3 Κύριος ο Θεός ημών έκαμε διαθήκην προς ημάς εν Χωρήβ. Δεν έκαμε την διαθήκην ταύτην ο Κύριος προς τους πατέρας ημών, αλλά προς ημάς, ημάς οίτινες πάντες είμεθα ενταύθα σήμερον ζώντες. Με πολύ έμφαση λέει πως ο Θεός έκανε μια διαθήκη μαζί τους. Ποιοι είναι αυτοί στους οποίους απευθύνεται; Πιο πριν έχει πει ότι όλη η γενεά που δεν υπάκουσε στο Θεό χάθηκε (Δευτ. 2:14, 15): Και αι ημέραι, καθ' ας ώδοιπορήσαμεν από Κάδης-βαρνή, εωσού διέβημεν τον χείμαρρον Ζαρέδ, ήσαν τριάκοντα οκτώ έτη, εωσού εξέλιπε πάσα η γενεά των πολεμιστών ανδρών εκ μέσου του στρατοπέδου, καθώς ώμοσεν ο Κύριος προς αυτούς. Έτι η χειρ του Κυρίου ήτο εναντίον αυτών, διά να εξολοθρεύση αυτούς εκ μέσου του στρατοπέδου, εωσού εξέλιπον (δες επίσης Αριθμοί 14:28-35 και 26:63-65). Κάποιοι λοιπόν από εκείνους που είχαν μαζευτεί για να ανανεώσουν τη διαθήκη (Δευτερονόμιο) ήταν μικροί, έφηβοι ίσως όταν έγινε η διαθήκη στο όρος Σινά και ήταν προσωπικά παρόντες. Η συντριπτική πλειοψηφία όμως των παρόντων στο Μωάβ για την ανανέωση της διαθήκης δεν είχαν ίσως γεννηθεί τότε, όταν ο Θεός εμφανίστηκε στο Σινά. Και όμως, ο Μωυσής είπε πως ο Θεός έκανε μια διαθήκη στο Χωρήβ με όλους όσους στέκονταν ζωντανοί. Με παρόμοιο τρόπο στο Δευτερονόμιο 29:14 γράφει πως Και ουχί προς εσάς μόνον διατίθεμαι εγώ την διαθήκην ταύτην και τας κατάρας ταύτας· αλλά και προς τους παρισταμένους ενταύθα μεθ' ημών σήμερον ενώπιον Κυρίου του Θεού ημών, και προς τους μη παρισταμένους ενταύθα μεθ' ημών σήμερον. Όλος ο Ισραήλ έμπαινε σε αυτή τη διαθήκη. Ακόμη και εκείνοι που δεν ήταν παρόντες!!!
Αυτή η εικόνα επαναλαμβάνεται και στη νέα διαθήκη. Σύμφωνα με το 32:39-40 λέει ο Ιερεμίας για τον Θεό: και θέλω δώσει εις αυτούς καρδίαν μίαν και οδόν μίαν, διά να με φοβώνται πάσας τας ημέρας, διά το καλόν αυτών και των τέκνων αυτών μετ' αυτούς· και θέλω κάμει διαθήκην αιώνιον προς αυτούς, ότι δεν θέλω αποστρέψει απ' οπίσω αυτών, διά να αγαθοποιώ αυτούς· και θέλω δώσει τον φόβον μου εις τας καρδίας αυτών, διά να μη αποστατήσωσιν απ' εμού. Η νέα διαθήκη αφορά όλη την κοινότητα. Δεν έγινε με τον καθένα ατομικά. Και δεν περιλαμβάνει μόνο τον συμμετέχοντα, αλλά και τα παιδιά τους.
Η συλλογικότητα και η ατομικότητα στην νέα διαθήκη δεν αποκλείουν η μία την άλλη. Το πρόβλημα δημιουργείται όταν ένα από τα δύο στοιχεία παραμελούνται. Αν παραμεληθεί η συλλογικότητα, καταλήγουμε σε μια πίστη «ατομικίστικη» όπου ο λαός του Θεού, το Σώμα του Χριστού έχει το ρόλο του κομπάρσου στη ζωή μας, γιατί όλα συμβαίνουν «ανάμεσα σε εμάς και τον Κύριο». Αν παραμελήσουμ την ατομικότητα, τότε εκμηδενίζουμε την προσωπική μετάνοια και πίστη και η σωτηρία επιτυγχάνεται με τη συμμετοχή στο σώμα της Εκκλησίας. Στην πραγματικότητα και τα δύο συνυπάρχουν.
Η εσωτερική πραγματικότητα και ο εξωτερικός τύπος στην νέα διαθήκη
Αναμφίβολα στην νέα διαθήκη η εσωτερική μεταμόρφωση της καρδιάς έχει κεντρική θέση. Αυτή όμως, η διάσταση, έχει κάνει πολλούς σχολιαστές ή και απλούς πιστούς να πιστέψουν ότι η νέα διαθήκη δεν έχει «εξωτερική» διάσταση. Και εδώ όμως, χρειάζεται ισορροπία. Το ένα δεν αποκλείει το άλλο.
Η εσωτερική πραγματικότητα
Η προφητεία για τη νέα διαθήκη είναι ξεκάθαρη: θέλω θέσει τον νόμον μου εις τα ενδόμυχα αυτών και θέλω γράψει αυτόν εν ταις καρδίαις αυτών (Ιερ. 31:33). Αυτή η έμφαση αποκτά μεγαλύτερη σημασία καθώς κάποιος μπορεί να υπολογίσει πόσες φορές ο Ιερεμίας δίνει έμφαση στην κακία της καρδιάς του ανθρώπου: 3:17, 4:14, 7:24, 9:14, 11:8, 17:1,9 (Η καρδία είναι απατηλή υπέρ πάντα και σφόδρα διεφθαρμένη· τις δύναται να γνωρίση αυτήν;). Καθώς λοιπόν, ο Ιερεμίας βλέπει ότι ο άνθρωπος δεν αλλάζει, βλέπει και την ελπίδα της νέας διαθήκης.
Η ουσία του νόμου γίνεται μέρος της καρδιάς μας χωρίς εξωτερικές τελετές. Όλες οι μεσιτικές εξωτερικές τελετές απομακρύνονται. Στη νέα διαθήκη ο νόμος δίνεται «εις τα ενδόμυχα αυτών» και όχι «ενώπιον αυτών» (Δευτ. 4:8, 11:32) ή «έμπροσθεν αυτών» (Α΄Βασιλ. 9:6, Ιερ. 9:12) όπως στο Σινά.
Δεν θα υπάρχει δάσκαλος;
Σε αυτή η νέα εσωτερική πραγματικότητα, δεν θέλουσι διδάσκει πλέον έκαστος τον πλησίον αυτού και έκαστος τον αδελφόν αυτού, λέγων, Γνωρίσατε τον Κύριον· διότι πάντες ούτοι θέλουσι με γνωρίζει από μικρού αυτών έως μεγάλου αυτών, λέγει Κύριος (31:34). Με ποια έννοια δεν θα υπάρχει δάσκαλος; Ιδιαίτερα τη στιγμή που στην Κ.Δ. υπάρχουν δάσκαλοι και ποιμένες; Πως εφαρμόζεται αυτό; Μήπως είναι μια έμμεση αναφορά για τον ουρανό; Θα μπορούσε. Μήπως είναι μια λογοτεχνική υπερβολή; Και αυτό θα ήταν δυνατό. Η πιο φυσική ερμηνεία όμως είναι η εξής. Να καταλάβουμε ότι το αξίωμα του δασκάλου, στην περίπτωση του Μωυσή τουλάχιστον ήταν το ίδιο με το αξίωμα του προφήτη. Ο Μωυσής ήταν και ο «δάσκαλος» του λαού Ισραήλ: Τώρα λοιπόν άκουε, Ισραήλ, τα διατάγματα και τας κρίσεις, τας οποίας εγώ σας διδάσκω να κάμνητε, διά να ζήσητε και να εισέλθητε και να κληρονομήσητε την γην, την οποίαν Κύριος ο Θεός των πατέρων σας δίδει εις εσάς (Δευτ. 4:1), Και Κύριος προσέταξεν εις εμέ κατ' εκείνον τον καιρόν να σας διδάξω διατάγματα και κρίσεις, διά να κάμνητε αυτά εν τη γη, εις την οποίαν σεις εισέρχεσθε να κληρονομήσητε αυτήν (4:14), Συ δε στήθι αυτού μετ' εμού και θέλω σοι ειπεί πάσας τας εντολάς και τα διατάγματα, και τας κρίσεις, τας οποίας θέλεις διδάξει αυτούς, διά να κάμνωσιν αυτάς εν τη γη, την οποίαν εγώ δίδω εις αυτούς εις κληρονομίαν (5:31), Και αύται είναι αι εντολαί, τα διατάγματα και αι κρίσεις, όσας προσέταξε Κύριος ο Θεός σας να σας διδάξω, διά να κάμνητε αυτάς εν τη γη, εις την οποίαν εισέρχεσθε διά να κληρονομήσητε αυτήν (6:1).[5]
Επιπρόσθετα, οι λευίτες, οι ιερείς και οι προφήτες σε όλη την περίοδος της παλαιάς διαθήκης παρουσιάζονται ως οι «δάσκαλοι» του λαού του Θεού (Β΄ Χρονικών 17:7-9, Έσδρας 7:10, Ιερεμίας 32:33). Καθώς η διακονία τους ήταν μεσιτική ταυτόχρονα ήταν και οι δάσκαλοι του λαού.
Κάτω από την νέα διαθήκη όμως, δεν θα χρειάζονται μεσίτες για να επικοινωνήσουν το θέλημα του Θεού στο λαό Του. Από τον πιο μεγάλο ως τον πιο μικρό θα το γνωρίζουν και θα έχουν άμεση επικοινωνία με τον Θεό.
Αυτός εξάλλου είναι και ο σκοπός της διαθήκης, να υπάρχει ενότητα ανάμεσα στο Θεό και στον λαό Του. Αυτή η ενότητα που διακόπηκε από την εισβολή της αμαρτίας και επανασυνδέεται με την Διαθήκη της Λύτρωσης: Εγώ θα είμαι ο Θεός σου και εσείς θα είστε ο λαός μου. Στο βαθμό λοιπόν, που υπάρχουν μεσίτες, αυτή η ενότητα δεν επιτυγχάνεται. Κόντρα λοιπόν, σε όλη την προηγούμενη εμπειρία του λαού Ισραήλ, ο Ιερεμίας προφητεύει και λέει ότι θα έρθει μια στιγμή που θα πλησιάζουμε το Θεό μόνοι μας, χωρίς την ύπαρξη μεσιτών. Και έτσι πρέπει να καταλάβουμε και τη δύσκολη φράση στη Γαλάτες 3:20, ο δε μεσίτης ενός ουκ έστιν, ο δε θεός είς εστιν. Αυτή είναι μια δήλωση μάλλον «ξαφνική» ανάμεσα σε τόσα που λέει ο Παύλος για τις υποσχέσεις της διαθήκης του Θεού.
Το κλειδί πιστεύω για την κατανόηση αυτής της φράσης βρίσκεται στον βασικό σκοπό της διαθήκης, ο οποίος είναι η ενότητα ανάμεσα στον Θεό και τον λαό Του. Αυτό επιθυμεί ο Θεός. Αλλά ο «μεσίτης ενός ουκ έστιν». Καθόσον χρόνο μεσίτες υπάρχουν στη σχέση διαθήκης του Θεού με τον λαό Του, ο σκοπός της διαθήκης δεν επιτυγχάνεται. Η αρχική καθιέρωση του Μωυσή ως μεσίτη ανάμεσα στον Θεό και στον Ισραήλ υπονοούσε την απουσία ενότητας. Οι άνθρωποι ήταν τρομοκρατημένοι. Δεν ήθελαν να ξαναδούν το Θεό. Ζήτησαν από τον Μωυσή να μεσιτεύσει. Και με την καθιέρωση αυτή του μεσιτικού αξιώματος του Μωυσή το χάσμα ανάμεσα στον αμαρτωλό Ισραήλ και τον άγιο Θεό φάνηκε περισσότερο. Ο Μωυσής είχε κοινωνία με τον Θεό, την οποία ο Ισραήλ δεν είχε. Όλη η Μωσαϊκή περίοδος είναι οικοδομημένη στο αξίωμα του μεσίτη. Και δεν ήταν μόνο ο Μωυσής. Αργότερα υπήρξε μια ολόκληρη φυλή και σειρά ανθρώπων οι οποίοι μεσίτευαν στο πρότυπο του Μωυσή.
Η ποθητή ενότητα ανάμεσα στον Θεό και στον λαό Του δεν μπορούσε να επιτευχθεί με τη παρουσία ενός μεσίτη: ο δε μεσίτης ενός ουκ έστιν. Η παρουσία αυτή καθεαυτή του μεσίτη εμπόδιζε. Και ο Παύλος συνεχίζει πως ο δε θεός είς εστιν. Ο Θεός δεν μπορεί να γίνει κομμάτια, είναι ένας. Για αυτό το λόγο αυτή η διαθηκική ενότητα επιτυγχάνεται μόνο στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού. Επειδή ο Χριστός είναι ο Θεός εν σαρκί, για αυτό ενότητα με τον Χριστό σημαίνει ενότητα με τον Θεό. Με την δικαίωση είμαστε «εν Χριστώ» τέλειοι, δίκαιοι μπροστά στον Πατέρα. Και εκεί δεν χρειάζονται μεσίτες.
Η εξωτερική πλευρά
Είδαμε πως η νέα διαθήκη υπόσχεται εσωτερική μεταμόρφωση και ενότητα με τον Θεό. Όμως, οι ευλογίες δεν είναι μόνο πνευματικές. Η γλώσσα που χρησιμοποιούν οι προφήτες περιέχει πολλές ευλογίες που δεν είναι «εσωτερικές», αλλά θα μπορούσαμε να πούμε «υλικές». Η επιστροφή του Ισραήλ στη γη, η ανοικοδόμηση των καταστραμμένων πόλεων, η επανασύσταση του κράτους, ακόμη και η ανάσταση των νεκρών, όλα αυτά παίζουν ένα σημαντικό ρόλο στις προφητικές διακηρύξεις. Πώς μπορούμε να ισορροπήσουμε ανάμεσα στα δύο;
1. Ένας τρόπος είναι να αναβάλουμε την κυριολεκτική εκπλήρωσή όλων αυτών των ευλογιών για το μέλλον. Το πρόβλημα είναι στο γεγονός ότι ο Κύριος Ιησούς Χριστός επίσημα εγκαινίασε αυτή τη νέα διαθήκη με το Δείπνο του Κυρίου (Λουκ. 22:20). Από εκείνο το σημείο και μετά οι πιστοί γιορτάζουν τακτικά την παρουσία της Καινής Διαθήκης (Α΄ Κορ. 11:25).
2. Μια δεύτερη προσέγγιση θα ήταν η πλήρης εκπλήρωση της νέας διαθήκης στο παρόν. Αυτή η προσέγγιση έχει το πλεονέκτημα ότι παίρνει υπόψη της όλες εκείνες τις περικοπές της Καινής Διαθήκης οι οποίες λένε πως η νέα διαθήκη είναι σήμερα σε πλήρη λειτουργία (Εβραίους 8:8, 10:15, Β΄Κορινθίους 3:3, Α΄ Ιωάννου 2:27). Ωστόσο, είναι ξεκάθαρο σε όλους πως από εσχατολογικής πλευράς τμήματα της νέας διαθήκης δεν έχουν εκπληρωθεί. Η ανάσταση των νεκρών σε σωματική μορφή είναι κάτι που σαφώς δεν έχει λάβει χώρα.
3. Μια τρίτη εισήγηση είναι η εκπλήρωση σε δύο στάδια, βασισμένη όμως στην παραδοχή ότι ο Θεός έχει δύο σκοπούς στην ιστορία. Ο ένας σκοπός είναι με το έθνος του Ισραήλ και ο άλλος με την Εκκλησία. Το πρόβλημα στην περίπτωση αυτή είναι πως ξεχωρίζει κανένας ποια κομμάτια της νέας διαθήκης αφορούν το έθνος του Ισραήλ και ποια την Εκκλησία; Τίποτα στις προφητείες που έχουμε διαβάσει δεν μας λέει ότι η εσωτερική μεταμόρφωση που υπόσχεται η νέα διαθήκη αφορά την Εκκλησία, ενώ η υπόσχεση για τη γη αφορά τον Ισραήλ μόνο και θα συμβεί στην επανίδρυση του Ισραήλ σε μια μελλοντική χιλιετή βασιλεία. Η προφητεία εμφανίζεται ως ενότητα, ως μία. Έχει προταθεί ότι οι προφητείες για τη νέα διαθήκη «εφαρμόζονται» στην Εκκλησία, αλλά «εκπληρώνονται» στην μελλοντική αποκατάσταση του Ισραήλ. Θα μπορούσε να ισχύει αυτό. Ο Χριστός όμως, στην καθιέρωση του Δείπνου δεν «εφάρμοζε» απλά την προφητεία στην παρούσα εποχή, αλλά επίσημα εγκαινίαζε, καθιέρωνε, εκπλήρωνε την νέα διαθήκη. Ο Παύλος στην Α΄ Κορινθίους 11 δείχνει ότι ο θάνατος του Χριστού για τις αμαρτίες του λαού αποτελεί καθοριστικό μέρος στη νέα εποχή και οι ευλογίες αυτού του θανάτου απευθύνονται σε όλους.
4. Μια τέταρτη προσέγγιση βασίζεται στην τυπολογική κατανόηση της Αγίας Γραφής και στο γεγονός ότι η τυπολογία επιτρέπει πολλαπλές εκπληρώσεις. Η προφητεία του Ιερεμία για τη νέα διαθήκη περιλαμβάνει ως εκπλήρωση την επιστροφή του Ισραήλ στην γη της επαγγελίας μετά τη βαβυλωνιακή αιχμαλωσία. Αργότερα βέβαια ο Ιερεμίας συγκεκριμένα προφητεύει ότι η επιστροφή του Ισραήλ θα συμβεί 70 χρόνια μετά (Ιερ. 25:12, 29:10). Σαφώς η επιστροφή του Ισραήλ στην Παλαιστίνη το 537 π.Χ. με το διάταγμα του Κύρου της Περσίας δεν εκπλήρωνε όλες τις προϋποθέσεις. Ήταν όμως μια πρώτη εκπλήρωση.
Μια μεγαλύτερη εκπλήρωση ζει ο λαός του Θεού σήμερα. Ένας νέος Ισραήλ έχει δημιουργηθεί, ο οποίος αποτελείται από εθνικούς και Ιουδαίους με βάση το θάνατο και την ανάσταση του Ιησού Χριστού. Κάθε φορά που οι πιστοί τελούν το Δείπνο του Κυρίου, απολαμβάνουν αυτή τη νέα διαθήκη. Οι πιστοί δεν χρειάζονται κάλυμμα γιατί με ανακεκαλλυμένο πρόσωπο απολαμβάνουν την παρουσία του Θεού (Β΄ Κορ. 3:18).
Παρόλα αυτά και η Εκκλησία σήμερα δεν ζει την πληρότητα αυτής της διαθήκης. Και οι πιστοί περιμένουν την τελική εκπλήρωση, καθώς ακόμη η ανάσταση των νεκρών δεν έχει συμβεί.
[1] Τα κεφάλαια 30 και 31 του Ιερεμία αποτελούν μια ενότητα προφητειών που περιλαμβάνουν το σύνολο του μηνύματος της ελπίδας του Ιερεμία, και τα εδάφια 30:1-3 αποτελούν την εισαγωγή σε αυτή την ενότητα προφητειών.
[2] Επίσης στον Ησαΐα 61:8 και Ιεζεκιήλ 37:26 περιγράφεται αυτή η διαθήκη ως αιώνια.
[3] Εάν όμως ο ανήρ αυτής δεν συγκατένευσεν εις αυτήν, καθ' ην ημέραν ήκουσε, τότε θέλει ακυρώσει την ευχήν αυτής, την οποίαν ηυχήθη, και ο, τι επρόφερε διά των χειλέων αυτής, διά του οποίου έδεσε την ψυχήν αυτής· και ο Κύριος θέλει συγχωρήσει αυτήν... (12), Εάν όμως ο ανήρ αυτής ηκύρωσεν αυτά ρητώς, καθ' ην ημέραν ήκουσε, παν ο, τι εξήλθεν εκ των χειλέων αυτής περί των ευχών αυτής και περί του δεσμού της ψυχής αυτής δεν θέλει μένει· ο ανήρ αυτής ηκύρωσεν αυτά και ο Κύριος θέλει συγχωρήσει αυτήν.
[4] Σε άλλες περιπτώσεις το ίδιο ρήμα μεταφράζεται ως «διασκεδάζω» την βουλή κάποιου (Β΄ Σαμ. 17:14, Νεεμίας 4:15) ή «ματαιώνω» τη βουλή (Έσδρας 4:5, Ησαΐας 44:25) ή τους σκοπούς (Παροιμίες 15:22) «αναιρώ» (Ιώβ 40:8). Σε πολλές περιπτώσεις ακόμη στην Π.Δ. χρησιμοποιείται η έννοια και η ιδέα της «ακύρωσης» συνδέεται με την διαθήκη. Στο Α΄ Βασιλέων 15:19 υπάρχει η ακύρωση μιας διαθήκης. Στα εδάφια αυτά ο Ασά του Ιούδα δωροδοκεί τον βασιλιά της Συρίας Βεν - Αδάδ: Ας γείνη συνθήκη (διαθήκη) αναμέσον εμού και σου, ως ήτο αναμέσον του πατρός μου και του πατρός σου· ιδού, απέστειλα προς σε δώρον αργυρίου και χρυσίου· ύπαγε, διάλυσον (διασκέδασον, Ο΄) την συνθήκην (διαθήκη) σου την προς τον Βαασά, βασιλέα του Ισραήλ, διά να αναχωρήση απ' εμού. Και εδώ η λέξη «διάλυσον» ( ή διασκέδασον κατά τους Ο΄) είναι η ίδια και έχει την έννοια όχι της παράβασης της διαθήκης, αλλά της ακύρωσής της. Στην Γένεση 17:14, και το απερίτμητον άρσεν, του οποίου δεν ήθελε περιτμηθή η σαρξ της ακροβυστίας αυτού, η ψυχή εκείνη θέλει εξολοθρευθή εκ μέσου του λαού αυτής· την διαθήκην μου παρέβη. Η λέξη «παρέβη» είναι στα εβραϊκά η λέξη (ακυρώνω). Στους Αριθμούς 15:31, Επειδή κατεφρόνησε τον λόγον του Κυρίου και παρέβη την προσταγήν αυτού, η ψυχή εκείνη εξάπαντος θέλει εξολοθρευθή· η αμαρτία αυτής θέλει είσθαι επ' αυτήν, συμβαίνει πάλι το ίδιο ακριβώς. Στο Δευτερονόμιο 31:16, 20 ο Μωυσής τους λέει ότι αφού μπουν στη γη της επαγγελίας θα ξεχάσουν το Θεό και θα ακυρώσουν τη Διαθήκη. Υπάρχουν πολλές ακόμη αναφορές αυτού του ρήματος: Ψαλμός 119:126, Ησαΐας 24:5, 33:8, Ιερ. 11:10, 31:32, Λευιτικό 26:15, 26:44, Έσδρας 9:14, Ιεζεκιήλ 16:59, Ζαχαρίας 11:10, Κριτές 2:1, Ιερ. 14:21, Ιεζ. 44:7. Σε όλες αυτές τις αναφορές είναι εξίσου πιθανό ότι η έννοια της ακύρωσης και όχι της παράβασης είναι η κυρίαρχη.
[5] Επίσης Δευτερονόμιο 31:19, 22
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου